احکام  / امر به معروف و نهي از منكر

«معروف» آن است كه عقل و شرع آن را نيك و خوب بداند و «منكر» آن است كه عقل و شرع آن را ناپسند و بد بداند. بنابراين آنچه كه نيك است – اعم از امور فرهنگي، اعتقادي، اقتصادي، عبادي، اخلاقي، سياسي، جسمي، رواني و… – معروف است و كليه آنچه كه ناپسند است، مشمول منكر مي‏گردد. پس امر به معروف، به معناي «فرمان دادن به كار خوب» و نهي از منكر، به معناي «باز داشتن از كار بد» است.

بهترين راه براي به دست آوردن مصداق‏هاي معروف و منكر، مراجعه به شرع است. بعضي از معروف‏ها عبارت است از: تقوا، احسان و نيكي، توكل، حسن ظن به خدا، توبه، تلاوت قرآن، شكر خدا، مشورت، دعا، اخلاق نيك، بردباري، ايستادگي در راه دين، خوف از خدا، انفاق، انديشيدن و تفكر، عفو و بخشش، فرو بردن خشم، جهاد، نماز، روزه و… بخشي از منكرها نيز عبارت است از: كفر، نفاق، دوستي با كافران، ظلم و ستم، خيانت به بيت‏المال، كتمان حق، دين فروشي، بخل، كرنش در برابر دشمن، بد گماني، دروغ، غيبت، تهمت، ايجاد اختلاف، رياست‏طلبي، حسادت، قطع رحم و… .

فريضه امر به معروف و نهي از منكر، در همه اديان مطرح بوده است و وجوب آن اختصاص به مسلمانان ندارد. اين حكم در ميان بني اسرائيل به چشم مي‏خورد. خداوند در قرآن مي‏فرمايد: «اهل كتاب همه يكسان نيستند؛ بلكه پاره‏اي از آنان به انجام اين فريضه مي‏پردازند و از نيكان به شمار مي‏روند».آل عمران (3)، آيه 113 و 114.
لقمان اجراي اين فريضه را به فرزندش سفارش مي‏كند.لقمان (31)، آيه 17.
خداوند به حضرت موسي و هارون دستور مي‏دهد كه با زبان نرم، فرعون را نصيحت كنند.طه (20)، آيه 43 و 44.

امر به معروف و نهي از منكر، از مهم‏ترين، بهترين و عالي‏ترين فريضه‏ها و واجبات اسلامي است؛ به طوري كه برخي از فقيهان، آن را از ضروريات دين دانسته‏اند. در آيات و روايات گوناگوني به آن سفارش شده است و تعابير زيبايي در آنها به چشم مي‏خورد. حضرت علي‏عليه السلام مي‏فرمايد: «تمام كارهاي نيك و (حتي) جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر، همچون آب دهان در برابر درياي پهناوري است».«وَ ما اَعْمالُ الْبِرٌّ كُلُّها وَ الْجهادُ في سَبيلِ اللَّهِ عِنْدَ الْاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ اِلاَّ كَنْفثة فِي بَحْرٍ لُجّي») نهج البلاغه، كلمات قصار، ش 374)

امام باقرعليه السلام مي‏فرمايد: «بد قومي هستند، قومي كه بر امر به معروف و نهي از منكر عيب مي‏گيرند و آن را بي ارزش مي‏پندارند».«بِئْسَ الْقَوْمِ قَومٌ يَعيبُونَ الْاَمْرِ بِالْمَعْروفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكرِ»: )وسائل الشيعه، ج‏11، ط جديد، ص‏392)

ذكر چند امر در اين زمينه لازم است:
1. اين فريضه از تكاليف همگاني است و همه مسلمانان بايد آن را پاس بدارند. اين چنين نيست كه در زمان اقتدار حاكميت اسلامي، اين فريضه تنها بر دوش نيروهاي انتظامي و قوه قضاييه و ساير نهادهاي دولتي قرار داشته باشد؛ بلكه تك تك آحاد مردم به انجام اين فريضه موظف‏اند. امر به معروف و نهي از منكر، واجب كفايي است و چنانچه عده‏اي به اجراي آن بپردازند و به گسترش معروف و از بين بردن منكر اقدام ورزند، انجام دادن آن از ديگران ساقط مي‏شود.
2. در اجراي فريضه امر به معروف و نهي از منكر، بين زن و مرد تفاوتي نيست و هر دو گروه، در اين راستا وظيفه و مسؤوليت دارند.
3. يكي از مراتب امر به معروف و نهي از منكر اقدام و برخورد عملي با شخص گنه‏كار است؛ ولي به فتواي مراجع تقليد، اين امر بايدطبق برخي فتاوا بنابر احتياط واجب است.با اجازه حاكم شرع و مسؤولان حكومت اسلامي انجام گيرد و بدون اجازه آنها جايز نيست.)1)
4. اين فريضه داراي شرايطي است كه بدون فراهم آمدن آنها، انجام دادن آن بر شخص واجب نيست؛ بلكه در برخي موارد نيز حرام است.

مراتب امر به معروف و نهي از منكر كدام است؟
مراتب امر به معروف و نهي از منكر عبارت است از:
1. انكار قلبي،
2. انكار زباني،
3. اقدام عملي.

شرايط امر به معروف و نهي از منكر كدام است؟
1. آمر و ناهي بايد معروف و منكر را بشناسد.
2. احتماJ دهد امر و نهي او تأثیر دارد.
3. امر و نهي مفسده‏اي (ضرر جاني، مالي مهم و آبرويي) نداشته باشد.
4. تارك معروف و عامل منكر، بر ادامه شیوه خود اصرار داشته باشد.

آيا بر كسي كه از احكام شرعي و راه و روش امر به معروف آگاهي ندارد، امر به معروف واجب است؟
همه مراجع( خامنه ای، سیستانی، بهجت، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، مکارم، وحید):خير واجب نيست؛ ولي بايد شرايط و مسائل امر به معروف را ياد بگيرد تا دچار اشتباه نگردد.(2)

از نظر شرعي امر به كدام يك از معروف‏ها و نهي از كدام يك از منكرها واجب است؟
آيات عظام امام، بهجت، مكارم، فاضل، خامنه‏اي و نوري:در واجبات و محرمات، امر و نهي واجب و در مستحبات و مكروهات، امر و نهي مستحب است.
آيات عظام تبريزي، سيستاني، صافي و وحيد:در واجبات و محرمات امر و نهي واجب و در مستحبات امر مستحب است.(3)

آيا كسي كه خودش به معروف عمل نمي‏ كند و مرتكب گناه مي‏ شود؛ حق دارد ديگران را امر و نهي كند؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، بهجت، نوری، فاضل، تبریزی، صافی): آري، بر او هم واجب است كه با تحقّق شرايط، امر به معروف و نهي از منكر كند. البته بايد بداند كه اگر بخواهد سخنش در قلب ديگران جاي گيرد و تأثير بگذارد، با عمل و رفتار خود مي‏تواند، به اين هدف دست يابد.(4)

برخي از بستگان و خويشاوندان ما به طور كلي به نماز و روزه و ساير واجبات توجهي ندارند و اموالشان نيز حرام و يا مشكوك است و هيچ گونه نصيحت و موعظه‏ اي در آنها اثر نمي‏ كند؛ آيا معاشرت با آنان جايز است؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، بهجت، نوری، فاضل، تبریزی، صافی):معاشرت با آنان اشكال ندارد؛ به ويژه اگر باعث هدايت آنان بشود و تا هنگامي كه يقين نداريد غذاي مورد استفاده، از مال حرام است، تصرف در آن جايز است.(5)

در زمان حكومت اسلامي، اگر نيروي انتظامي در برخورد با مفاسد اجتماعي از خود جديت نشان ندهد، وظيفه مردم چيست؟ آيا بايد بر اساس فريضه امر به معروف و نهي از منكر اقدام كنند؟
همه مراجع) خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی) (به جز آیت الله بهجت):بر همه مكلفان، امر به معروف و نهي از منكر واجب است و اگر نيروي انتظامي به اين فريضه عمل نكند، تكليف از ديگران ساقط نمي‏شود؛ بلكه با فراهم بودن شرايط آن، بر سايرين نيز واجب است البته چنانچه نياز به اقدام و برخورد فيزيكي باشد، اين امر بدون اجازه حاكم شرع جايز نيست.

آیت الله بهجت:بر همه مكلفان، امر به معروف و نهي از منكر واجب است و اگر نيروي انتظامي به اين فريضه عمل نكند، تكليف از ديگران ساقط نمي‏شود؛ بلكه با فراهم بودن شرايط آن، بر سايرين نيز واجب است. در جايي كه منجر به جراحت بشود، نهي از منكر جايز نيست و اجازه مجتهد جامع شرايط نيز بنا بر احتياط واجب كفايت نمي‏كند. (6)

وظيفه مردم در قبال بدحجابي و مفاسد موجود در جامعه چيست؟
همه مراجع) خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت): وظيفه هر فردي امر به معروف ونهي از منكر است؛ ولي بايد به شرايط و مراتب آن توجه داشته باشد.(7)

اگر پدر و مادر انسان مرتكب گناه شوند، آيا نهي از منكر آنان بي ‏احترامي محسوب نمي‏شود؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت):خير، نهي از منكر آنان –  با فراهم بودن شرايط آن – بر فرزند واجب است. البته سعي كند اين كار را با سخن نرم و اخلاق نيك، انجام دهد و اين امر، بي‏احترامي به آنان محسوب نمي‏شود و اگر تأثير نكرد، وظيفه ديگري ندارد.(8)

بعضي از گناهان (مانند بدحجابي و…) به حدي است كه اگر بخواهم تمام وقتم را براي آن سپري كنم، باز هم نمي ‏توانم به تكليف خود عمل كنم و از كار و زندگي مي ‏افتم؛ در اين صورت تكليف چيست؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت): امر به معروف و نهي از منكر، تا جايي كه باعث ضرر مالي قابل توجّه يا سختي و اختلال در زندگي نشود، واجب است. (9)

گاهي در عروسي‏ها به پخش نوارهاي موسيقي – كه بعضي از آنها از صدا و سيما هم پخش مي‏ شود – مي ‏پردازند؛ آيا نيروي انتظامي و يا بسيج و يا نهاد ديگري، مي‏ تواند آنها را از اين عمل باز دارند و نهي از منكر كنند؟
 
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت): اگر از نوع موسيقي حرام باشد، گوش دادن به آن جايز نيست و نهادهاي ياد شده وظيفه دارند ارشاد و نهي از منكر كنند و صرف پخش شدن آن از رسانه صدا و سيما، دليلي بر جواز آن نيست؛ ولي صداهاي مشكوك اشكال ندارد. (10)

با کسانی که در خوابگاه های دانشجویی به موسیقی های مبتذل گوش می دهند، چه باید کرد؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت): اگر احتمال تاثیر می دهید- در صورت فراهم بودن شرایط مناسب- باید به او تذکر دهید و یا در صورت امکان، مسوولان امر را مطلع سازید. (11)

در دانشگاه ها، روابط پسر و دختر غوغا می کند؛ وظیفه ما نسبت با آنان چیست؟
همه ی مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت) : بر هر فردی واجب است، ضمن دوری از ابتلا به مفاسد، در صورت تمکن و تحقق شرایط نهی از منکر، به این فریضه اقدام کند. (12)

آيا كسى كه خودش به معروف عمل نمى‏ كند و مرتكب گناه مى‏ شود ؛ حق دارد ديگران را امر و نهى كند؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت): آرى، بر او هم واجب است كه با تحقّق شرايط، امر به معروف و نهى از منكر كند. البته بايد بداند كه اگر بخواهد سخنش در قلب ديگران جاى گيرد و تأثير بگذارد، با عمل و رفتار خود مى‏تواند، به اين هدف دست يابد. (13)

براى اينكه اطلاع پيدا كنيم كه در اتاق خوابگاه‏ها، گناه (نه توطئه بر ضد نظام ) انجام مى‏ شود يا نه، آيا جايز است تفحّص كنيم؟
همه مراجع (خامنه ای، مکارم، وحید، سیستانی، نوری، فاضل، تبریزی، صافی، بهجت): خير، اين كار حرام است. (14)

پی نوشت:
1. آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 2، س 1377؛ آیت الله صافي، جامع الاحكام، ج 2، س 1456؛ آیت الله سيستاني، منهاج الصالحين، ج 1، م 1773؛ آیت الله خامنه‏ اي، اجوبة الاستفتاءات، س 1054.
2. امام، تحرير الوسيله، ج 1، القول في شرايط وجوبهما، م 8 و توضيح ‏المسائل، م 2791 ؛ آیت الله سيستاني، منهاج الصالحين، ج 1، م 1271، الرابع؛ آیت الله بهجت، توضيح ‏المسائل، م 1608؛ آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 2، س‏1383؛ دفتر آیت الله خامنه‏اي، آیت الله وحيد، آیت الله تبريزي، آیت الله نوري، آیت الله صافي و آیت الله فاضل.
3. امام و آیت الله فاضل، توضيح المسائل مراجع، م 2786؛ آیت الله بهجت، توضيح ‏المسائل، امر به معروف؛ آیت الله نوري، توضيح ‏المسائل، م 2784؛ دفتر آیت الله مكارم و آیت الله خامنه‏ اي؛ آیت الله وحيد، منهاج الصالحين، ج 2، م 1271؛ آیت الله تبريزي و آیت الله سيستاني، منهاج الصالحين، ج 1، م 1271؛ آیت الله صافي، توضيح المسائل، م 2860 و 2861.
4. امام، تحرير الوسيله، ج 1، شرايط الامر بالمعروف، الشرط الرابع، م 2؛ آیت الله وحيد، منهاج الصالحين، ج 2، م 1272 و 1275؛ آیت الله تبريزي، منهاج الصالحين، ج 1، م 1272 و 1275؛ آیت الله سيستاني، منهاج الصالحين، ج 2، م 1272 و 1275؛ آیت الله صافي، جامع الاحكام، ج 2، س 1458 و دفتر آیت الله خامنه‏اي، آیت الله بهجت، آیت الله نوري، آیت الله مكارم و آیت الله فاضل.
5. امام، استفتاءات، ج 1، امر به معروف، س 3؛ آیت الله فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 931؛ آیت الله خامنه‏اي، اجوبة الاستفتاءات، س 1057 و 1068؛ آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 1، س 1156؛ آیت الله تبريزي، استفتاءات، س 2191 و دفتر آیت الله وحيد، آیت الله بهجت، آیت الله سيستاني، آیت الله صافي و آیت الله نوري.
6. امام و آیت الله فاضل، توضيح ‏المسائل مراجع، م 2824؛ آیت الله صافي، جامع الاحكام، ج 2، س 1455 و 1456؛ آیت الله نوري، توضيح ‏المسائل، م 2811؛ آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 2، س 1373؛ آیت الله خامنه‏ اي، اجوبة الاستفتاءات، س 1054 و 1063؛ آیت الله تبريزي، منهاج الصالحين، ج 1، م 1272 و 1273؛ آیت الله سيستاني، منهاج الصالحين، ج‏1، م 1272 و 1273؛ آیت الله وحيد، منهاج الصالحين، ج 2، م 1272 و 1273؛ آیت الله بهجت، توضيح ‏المسائل، م 1611.
7. آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 1، س 1154؛ آیت الله خامنه‏اي، اجوبة الاستفتاءات، س 1086 و 1277؛ امام، استفتاءات، ج  1، امر به معروف، س 18؛ آیت الله تبريزي، استفتاءات، س 973 و 979؛ آیت الله فاضل، جامع‏ المسائل، ج  1، س 946؛ آیت الله صافي، جامع الاحكام، ج 2، س 1462؛ دفتر آیت الله وحيد، آیت الله سيستاني، آیت الله نوري و آیت الله بهجت.
8. امام، استفتاءات، ج 1، امر به معروف، س 18؛ آیت الله فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 937؛ آیت الله خامنه‏اي، اجوبة الاستفتاءات، س 1068 و دفتر همه مراجع.
9. آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 1، س 1160؛ آیت الله تبريزي، استفتاءات، س 979؛ آیت الله صافي، جامع الاحكام، ج 2، س 1459؛ امام و آیت الله فاضل، توضيح ‏المسائل مراجع، م 2791؛ آیت الله سيستاني، منهاج الصالحين، ج 1، شرائط وجوب الامر بالمعروف، الخامس؛ آیت الله نوري، توضيح ‏المسائل، م 2789؛ آیت الله بهجت، توضيح ‏المسائل، 1608، چهارم؛ دفتر آیت الله وحيد و آیت الله خامنه‏اي.
10. آیت الله مكارم، استفتاءات، ج 2، س 1372 و 1712؛ آیت الله صافي، جامع‏المسائل، ج 2، س 1462 و 1459 و ج 1، س 1016 و 1007؛ آیت الله تبريزي، استفتاءات، س 1071 و 1059؛ آیت الله فاضل، جامع‏ المسائل، ج 1، س 947 و 946 و 995؛ آیت الله خامنه‏اي، اجوبة الاستفتاءات، س 1154 و 1066 و 1139؛ آیت الله سيستاني، Sistani.org، موسيقي ش 13 و 22؛ آیت الله بهجت، توضيح ‏المسائل، م 1608 و متفرقه م 20؛ آیت الله نوري، استفتاءات، ج 1 س‏1011 و 1015.
11. دفتر همه مراجع.
12. مکارم، استفتاءات، ج 2، س 1385 و 1388 و ج 1، س 1159 و 1154؛ خامنه ای، اجوبه الاستفاءات، س 1086؛ تبریزی، استفتاءات، س 979؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 946؛ صافی، جامع الاحکام، ج 2، س 1462؛ دفتر: وحید، سیستانی، نوری و بهجت.@.
13.  امام، تحرير الوسيله، ج 1، شرايط الامر بالمعروف، الشرط الرابع، م 2 ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 2، م 1272 و 1275 ؛ تبريزى، منهاج الصالحين، ج 1، م 1272 و 1275 ؛ سيستانى، منهاج الصالحين، ج 2، م 1272 و 1275 ؛ صافى، جامع الاحكام، ج 2، س 1458 و دفتر: خامنه ای، بهجت، نورى، مكارم و فاضل.
14. تبريزى، استفتاءات، س 2218 ؛ فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 2193 ؛ وحيد، توضيح ‏المسائل، م 2073 ؛ خامنه ای، اجوبة الاستفتاءات، س 1393.

منبع:
کتاب پرسش و پاسخ دانشجویی، سید مجتبی حسینی، نشر معارف.