مبناى ابن عربى در مسئله خلافت !!!
مبناى ابن عربى در مسئله خلافت !!!
محى الدین عربى در فتوحات مىگوید: «…و أولى الامر منکم اى اذا ولى علیکم خلیفه عن رسول أو التمسوه من عندکم کما شرع لکم فاسمعوا له وأطیعوا ولوکان عبدا جبشیا مجدّع الاطراف فان فى طاعتکم ایّاه طاعه رسولاللّه صلىاللهعلیهوسلمو لهذا لم یستأنف فى اولى الامر أطیعوا واکتفى بقوله أطیعوا الرسول…»[۱]
ابن عربى بر خلاف نظر شیعه که معتقد است که «الوالامر» کسانى هستند که خدا آنان را «ولىامر» مسلمین قرار داده به قرینه عطف بر رسول واطلاق امر به طاعت که دو برهان بر لزوم عصمت امام وخلیفه والوالامر است. وى با تفسیر آیه به حدیث «لوکان عبدا حبشیا مجدّع الاطراف» اطاعت هر کسى را که بر منصب خلافت وحکومت قرار گرفت را واجب مىشمرد، وحال آنکه شواهد ساختگى آن حدیث در دلالت وسندش آشکار است.
حدیث مورد استناد ابن عربى در مبنایش
اکنون متن حدیثى که محى الدین به آن استدلال کرده عرضه مىگردد. آوردهاند که پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: من یعیش منکم بعدی فسیرى اختلافا کثیرا فعلیکم بما عرفتم من سنّتی و سنّه الخلفاء المهدیین الراشدین من بعدی و علیکم بالطاعه و ان کان عبدا حبشیا عضوا علیها بالنواجذ فانّما المؤن کالجمل الأنف حیثما قید انقاد.[۲]
ساختگى بودن این حدیث نیاز به بیان ندارد
در این حدیث شواهد زیادى بر ساختگى بودنش وجود دارد که با مختصر تأملى در متن وسند آن هر کس به آن پى مىبرد، زیرا:
بررسى متن حدیث
این حدیث مطالب ذیل را در بردارد.
۱ – خبر از وقوع اختلاف فراوان بعد از پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم
۲ – وظیفه امّت پیروى از سنّت رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم و سنّت خلفاء است.
۳ – اطاعت از خلفاء وامراء هر چند جائر باشند با صبر و بردبارى لازم و واجب است.
۴ – توصیف مؤن به شتر مهار شده در تسلیم و انقیاد
مطلب اول : وقوع اختلاف «من یعیش منکم بعدی فسیرى اختلافا کثیرا».
پدیده اختلاف پس از پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم یک پدیده مسلم و غیر قابل انکارى است و تبعا در صورت اختلاف باید در جستجوى حق کوشید.
مطلب دوم : وظیفه امّت « فعلیکم بما عرفتم من سنّتی و سنّه الخلفاء المهدیین الراشدین من بعدی ».
در این جمله توصیه به تمسّک به دو چیز است .
اوّل : سنّت پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلمکه پس از پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم ممنوع اعلام شد، که مشخص و مورد اتّفاق همه مسلمانان است.
دوم : تمسّک به سنّت خلفاء راشدین واطاعت از آنان.
خلفاء راشدین در کلام پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم – اگر این کلام از آن حضرت صادر مىشد چه کسانى مى توانستند باشند – اگر غیر معصومین مىبودند که اجتهاد مى کنند و خطا براى آنان متصوّر است، بلکه از معصیت و گناه مصون نیستند را در کنار سنّت پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلمقرار دادن، وهن به اسلام ووهن به پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم و ترجیح این خلفاء بر آن حضرت صلىاللهعلیهوآلهوسلماست.
امّا وهن به اسلام است، زیرا اسلام که تنها مبتنی بر وحى و اراده و اوامر الهى است، آن را مشوب به آراء بشرى معرفى مى کند.
امّا وهن به پیامبر است، زیرا روشن است که حجیّت سنّت پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم از آن جهت است که وى هر چه مى گوید، از پیش خود نمى گوید و کلام وى وحى است « ما ینطق عن الهوى ان هو إلا وحی یوحى»[۳]« و لو تقول علینا بعض الاقاویل لاخذنا منه بالیمین ثم لقطعنا منه الوتین» [۴] و اوست که بیان گر قرآن است « و أنزلنا إلیک الذّکر لتبیّن للنّاس ما نزّل الیهم» [۵] و هیچ کس در این امر با پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم شریک نیست و اگر سنّت کسى را هم سنگ با سنّت پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم قرار دهیم او را بر پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلمترجیح دادهایم زیرا حجیّت کلام و سنّت پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم به واسطه اتکاء به وحى است، امّا سنّت غیر او بدون اتکاء به وحى حجّت قرار داده شده است و این امر محال است .
پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم برأى خود سخن نمى گوید و اگر بگوید مورد سرزنش و ملامت الهى قرار مى گیرد، امّا این خلفاء آراء و سخنانشان در کنار کلام اللّه مجید حجّت و از اعتبار بر خوردار است!!!
سوم : اطاعت از خلفاء و امراء هر چند جائر باشند.
« و علیکم بالطاعه و ان عبدا حبشیا عضوا علیها بالنواجذ »
این جملهاى که ابن عربى بر آن پا فشارى دارد.
این جمله از حدیث با صدر حدیث منافات دارد چه اینکه عمل به سنّت پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلمبا اطاعت حاکم جائرى که باید در مقابل ظلم و منکراتش دندان سر جگر گذاشت جمع نمىشود.
بلکه وجوب نهی از منکر و انکار منکرات از ضروریات دین است.
پس نمى توان به پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم نسبت داد که در عرض پیروى از سنّت خود و خلفاء راشدین امر به اطاعت از جائر، و بردبارى و صبر و شکیبائی در تحمّل تخلّفات او فرموده باشد.
چهارم : توصیف مؤن به شتر مهار شده .
« فإنّما المؤن کالجمل الأنف حیثما قید انقاد . » این توصیف از مؤن که همچون شتری که بر بینى آن مهار زده باشند تسلیم هر کس و ناکس است و بهر کجا که بخواهند مىتوانند او را مى کشند، بزرگترین توهین به مؤن است، زیرا مؤن همچون کوهى استوار در مقابل باطل ایستاده و جز در مقابل امر الهى در مقابل هیچ چیز سر تواضع فرود نمىآورد.
پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم در ضمن حدیثى مؤمن را چنین توصیف مىکنند: «مؤمنان به شب پارسا وبه روز شیر غرندهاند» [۶].
امام باقر علیهالسلام: مىفرماید: مؤمن از کوه سختتر است از کوه کاسته مىشود امّا هیچ چیز از دین مؤمن نمىتواند بکاهد. [۷]
امام صادق علیهالسلام فرمود: «خدا واگزار کرده است به مؤمن همه امورش را (ولى) به او اجازه نداده است که ذلیل وخوار باشد، آیا نشنیدهاى که مىفرماید:«و لله العزّه و لرسوله و للمؤنین»بنابر این مؤمن همیشه عزیز است وهیچگاه ذلیل نمىگردد. سپس فرمود: مؤمن عزیزتر (و سر بلندتر) از کوه است، زیرا به وسیله کلنگ از کوه کاسته مىشود واز ایمان مؤمن چیزى نمىتواند بکاهد» [۸].
نتیجه:
مضمون و متن حدیث فوق که ابن عربى به آن استدلال کرده با آیات قرآن و احادیث پیامبر و روح اسلام سازگار نیست و بقول ابن جوزی از موضوعاتى است که «براى خوشنودى خلفاء وفرمان فرمایان به امید دست یابىبه مال ومنال وضع گردیده است.
بررسى سند حدیث
سند حدیث نیز این مطلب را تأیید مىکند، زیرا:
اولاً: این حدیث در صحیح بخاری و صحیح مسلم نیامده است.
ثانیا: تنها راوی آن عرباض بن ساریه السلمی است که در زمان معاویه و یزید ( بنی أمیه ) در حمصِ شام مىزیست، و اهل حمص در آن زمان در هوادارى بنى امیّه و عداوت با اهل بیت پیامبراکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم مشهور و استوار بودند. یاقوت حموى مى گوید:
«سر سختترین وماجرا جوىترین وکوشاترین مردم همراه با معاویه در جنگ با حضرت امیرالمؤمنین علیهالسلام در جنگ صفین اهالى حمص بودند» [۹]. بنی امیّه براى ثبات و استقرار حکومتشان به این گونه احادیث خصوصا از سوى کسانى همچون عرباض نیازمند بودند.
رواج وضع حدیث در زمان بنی امیّه براى تحکیم پایههاى حکومتشان چندان نیاز به دلیل و شاهد ندارد.
عرباض بن ساریه تنها راوى این حدیث از پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم براى حمایت معاویه در مقابل حضرت امیر المؤمنین علیهالسلام حدیث زیر را ساخته است .
«عن العرباض بن ساریه عن النبی صلىاللهعلیهوسلم أنه قام یوما فی الناس فقال : ایّهاالنّاس توشکون ان تکونوا مجنده جند بالشام و جند بالعراق و جند بالیمن فقال ابن حواله : یا رسول اللّه ان ادرکنی ذلک الزمان فاختر لی، قال : ( انّی اختار لک الشام، فانّه خیره المسلمین و صفوه اللّه من بلاده، یجتبی الیها صفوته من خلقه … فان اللّه قد کفل لی بالشام و أهله» [۱۰]
این حدیث به خوبى پرده از چهره عرباض تنها راوى حدیث حجیت سنت خلفاء ودلیل ابن عربى بر مىدارد.
این حدیث نه تنها از عرباض بن ساریه حمصى نقل شده است، بلکه روات آن اغلب بلکه همه آنان حمصى و شامى بودهاند که دشمنى آنان با أهل بیت پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم را برخى از رجالیون به خصوص نیز بیان کردهاند که مقام را مجال بیان نیست.
این ناصبیان و دشمنان على علیهالسلامبه وسیله شخص پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم تضعیف و تکذیب شدهاند، صدور دو حدیث از پیغمبر اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم در نزد شیعه و سنّى مسلّم است.
حدیث اول : قال رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم : «یا علی انّه لا یحبک الاّ مؤمن ولا یبغضک الا منافق» [۱۱] (اى على دوست ندارد تو را مگر مؤمن ودشمن ندارد تو را جز منافق)
حدیث دوم : قال رسول اللّه صلىاللهعلیهوآلهوسلم: « آیه المنافق ثلاث اذا حدث کذب و اذا وعد أخلف و اذا اؤتمن خان » [۱۲] (سه چیز نشانه منافق است: هر گاه سخن بگوید دروغ مىگوید، چون وعده دهد وفا نمىنماید، اگر او را امین شمرند خیانت مىکند)
با توجه به این احادیث مسلّم و صحیح، در تضعیف و تکذیب ناصبیان و خوارج و دشمنان علی علیهالسلام، در مجعول بودن این حدیث که همه راویان آن ناصبى و دشمن حضرت على علیهالسلام مىباشند هیچ تردیدى باقى نمى ماند.
با وجود این مبناى اعتقاد محى الدین عربى در مسئله خلافت این حدیث است.
[۱]. فتوحات ج۱ ص۲۶۴ باب ۴۸ مسئله ۳٫
[۲] ـ المستدرک ج ۱ ص ۹۶، و مسند احمد ج ۴ ص ۱۲۶، و المعجم الکبیر ج ۱۸ ص ۲۴۸
[۳] ـ سوره النجم آیه ۳
[۴] ـ سوره الحاقه آیه ۴۶
[۵] ـ سوره النحل آیه ۴۴
[۶] ـ «رهبان باللیل، اسد بالنهار». اصول کافى ج ۲ ص ۲۳۲ حدیث
[۷] ـ «المؤن أصلب من الجبل، الجبل یستقل منه و المؤن لا یستقل من دینه شىء».
همان ص ۲۴۱ حدیث ۳۷٫
[۸] ـ « انّ اللّه عزّوجلّ فوض الى المؤن اموره کلّها و لم یفوض إلیه أن یکون ذلیلاً، أما تسمع قول اللّه عزّوجلّ یقول : «و لله العزّه و لرسوله و للمؤنین » فالمؤن یکون عزیزا و لا یکون ذلیلاً ثمّ قال: انّ المؤن اعزّ من الجبل، إن الجبل یستقل منه بالمعول و المؤن لا یستقل من دینه شىء. همان ج ۵ ص ۲۳ حدیث ۱
[۹] ـ «انّ اشدّ النّاس على علیّ رضیاللّه عنه بصفین مع معاویه کان أهل حمص و أکثرهم تحریضا علیه و جدا فی حربه». معجم البلدان ج ۲ ص ۳۰۴٫
[۱۰] ـ المعجم الکبیر الطبرانی ج ۱۸، ص ۲۵۱ رقم ۶۲۷
[۱۱] ـ صحیح مسلم ج ۱ کتاب الایمان باب ۳۳ حدیث ۱۳۱ و سنن ترمذی، ج ۵ ص ۶۰۱ حدیث و ب ۲۱ ص ۵۹۳ حدیث ۳۷۱۶، و حدیث ۳۷۱۷ و سیر اعلام النبلاء ج ۶ ص ۴۳۱ دار الفکر
[۱۲] ـ صحیح بخاری ج ۱، کتاب الایمان ص ۸۰ باب ۲۵ علامه المنافق حدیث ۳۲
نوشته : سید علیرضا حسینى